Sytuacja polityczna w Polsce w latach 1945 – 1956

Po II wojnie światowej Polska wyłoniła się jako państwo o ograniczonej suwerenności, terytorialnie okrojone na wschodzie oraz niesamowicie zniszczone przez toczące się  dotąd działania zbrojne. Ponadto niemal każdy obywatel naszego kraju, w wyniku zaistniałych wydarzeń, zarówno stracił kogoś bliskiego jak i zmienił swoje miejsce zamieszkania. Jednak na sponiewierane i wyczerpane społeczeństwo spadło niebawem kolejne trudne doświadczenie, które okazało się  początkiem nowego zniewolenia. Rzeczpospolita została podporządkowana przez Armię Czerwoną i przede wszystkim  nie mogła   odrodzić się jako niepodległe państwo w granicach sprzed 1939 r.  Polska utraciła 40 proc. przedwojennego terytorium, które zostało włączone do ZSRR. W zamian za to, otrzymaliśmy ziemie zachodnie – z Wrocławiem i Szczecinem oraz Prusy Wschodnie, należące przed wojną do III Rzeszy. W wyniku działań wojennych oraz zmian granic liczba ludności nowej Polski wyniosła 23,9 mln osób, co w porównaniu z 1939 r. oznaczało spadek o ponad 30 proc. populacji. Straty te w większym stopniu dotknęły ludność miejską, co wiązało się z prawie całkowitym wyniszczeniem ludności żydowskiej oraz polskiej inteligencji.

Zakończenie wojny przyniosło także ogromne migracje ludności oraz koordynowane przez władze przesiedlenia. Z terenów zagarniętych przez Sowietów  do Polski przesiedlono około 2 mln ludzi. Natomiast do ZSRR trafiło około 500 tys. Białorusinów, Ukraińców i Litwinów.
Z kolei z uzyskanych ziem poniemieckich na północy i zachodzie wysiedlono około 2,5 mln Niemców. Jednocześnie w latach 1945 – 1946 do kraju powróciło ponad 700 tys. obywateli polskich wywiezionych na przymusowe roboty do Niemiec. Jednak poza granicami państwa  nadal pozostała znaczna część Polaków.

Zgodnie z dotychczasowymi ustalenia wielkiej trójki, w czerwcu 1945 r. do Moskwy z Warszawy przyjechali przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz Stanisław Mikołajczyk wraz z kilkoma działaczami.  W związku z procesem szesnastu, rozmowy w Moskwie nabrały wręcz dramatycznego charakteru. Otóż Władysław Gomułka – szef PPR, podczas negocjacji  natychmiast wyraził swój stosunek do zaistniałej sytuacji: ,,Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy”.  Wtedy było już wiadomo, że komuniści czuli się gospodarzami Polski a tylko chwilowa ich słabość spowodowała, że zaoferowali podział władzy. W tym oto czasie, Mikołajczyk wraz z innymi osobami zawarł porozumienie moskiewskie o utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN). Wtedy ustalono, że Stanisław Mikołajczyk oraz paru działaczy opozycji wejdzie do rządu. Skład KRN został uzupełniony głównie o polityków SL i SP. Natomiast Bierut jako ,,prezydent KRN”  miał zlecone utrzymać kompetencje prezydenta wedle konstytucji z 1921 r. Z kolei premierem TRJN został Edward Osóbka – Morawski. Resort rolnictwa i stanowisko wicepremiera otrzymał Stanisław Mikołajczyk. Jednakże w większości władzę  w państwie przejęło Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, będące w rękach PPR i ZSRR.

Umowa zawarta w Moskwie doprowadziła do złagodzenia systemu represji, co spowodowało, że część opozycji mogła działać legalnie. Natomiast społeczeństwo polskie, wręcz z wielkim zadowoleniem, zareagowało na powrót Stanisława Mikołajczyka. Do jego partii zgłosiło się mnóstwo osób, w tym niektórzy działacze ludowi, którzy zaczęli opuszczać SL. Jednak stronnictwo to nie chciało  całkowicie podporządkować się Mikołajczykowi, więc zarejestrował swą partię pod nazwą PSL (Polskie Stronnictwo Ludowe). Na premiera stronnictwa powołano Wincentego Witosa a wiceprzewodniczącym został Stanisław Mikołajczyk. Natomiast SP komuniści chcieli narzucić władzę, składającą się ze swoich współpracowników. W niedługim czasie, a dokładnie jesienią 1946 r., Karol Popiel – przywódca SP, ogłosił zawieszenie działalności partii i wyjechał z kraju. Poza tym działacze PPS – WRN wstąpili do Józefa Cyrankiewicza i Edwarda Osóbki – Morawskiego z PPS aby móc nadal legalnie działać. Natomiast działaczom Stronnictwa Narodowego, podobnie jak członkom Zrzeszenia ,,Wolność i Niezawisłość” uniemożliwiono jakichkolwiek działań. Zgodnie z uchwałą moskiewską głównym zadaniem TRJN było przygotowanie wyborów. Jednak  komuniści nie chcieli do tego dopuścić. gdyż byli nadal zbyt słabi.

W zamian za to wysunęli końcem marca 1946 r. pomysł przeprowadzenia referendum ludowego, w którym obywatele mieli odpowiedzieć na trzy pytania: 1. Czy jesteś za zniesieniem senatu? 2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej? 3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?.  

Pytania zostały tak sformułowane tak, by Polak głosujący ,,trzy razy tak” popierał działania komunistów. Z kolei opozycja, chcąc odróżnić się od przeciwników, namawiała do dawania odpowiedzi ,,nie” na jedno, dwa bądź na wszystkie trzy pytania. Mimo tego, wyniki referendum zostały ostatecznie sfałszowane. Rzeczywiste wyniki, świadczyły, że ponad 83% głosujących obywateli odpowiedziało ,,nie”. Poza tym w  trakcie referendum, 4 lipca 1946 r. doszło do tragicznego pogromu Żydów w Kielcach. W wyniku zaistniałej sytuacji komuniści zarzucili społeczeństwu polskiemu powszechny antysemityzm .

Po referendum nastąpiły kolejne represje uderzające w działaczy PSL, w społeczeństwo oraz podziemie. W okresie przedwyborczym skrytobójczo zamordowano około 140 tys. działaczy PSL a znaczną część osób aresztowano.

Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się w styczniu 1947 r.  Lokale wyborcze natychmiast zostały obstawione przez MO, funkcjonariuszy UB, KBW i ORMO (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej).  Według oficjalnego komunikatu, Blok Demokratyczny zdobył 80 % głosów, PSL – 10 % a reszta przypadła pozostałym ugrupowaniom. Otóż sfałszowane wybory doprowadziły do utworzenia rządu, który został całkowicie opanowany przez komunistów. Na prezydenta wybrano Bieruta, nadal bezpartyjnego, a Cyrankiewicz został premierem. Cały rząd podlegał ścisłej kontroli ZSRR. Ponadto osoby, które nie akceptowały poczynań władzy od razu trafiały do więzień. W listopadzie 1947 r. Stanisław Mikołajczyk opuścił Polskę. 

W lutym 1947 r. Sejm Ustawodawczy  uchwalił Małą Konstytucję, obowiązującą do 1952 r., która regulowała ustrój państwowy. W jej zapisie, władzę ustawodawczą sprawował sejm, a jako władzę wykonawczą –  prezydent, Rada Państwa oraz rząd.

W pierwszych latach powojennych władza komunistyczna przeprowadziła szereg działań zmierzających w Polsce do budowy zrębów gospodarki planowanej. Komuniści dążyli do przejęcia prywatnych zakładów i przedsiębiorstw, zarówno poniemieckich jak i polskich.

W 1947 r. sejm przygotował nowy plan gospodarczy tzw. plan trzyletni. Jego podstawowymi założeniami miało być podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego. Założenia niniejszego planu gospodarczego zostały zgodnie z obietnicami zrealizowane. Władze przede wszystkim podkreślały, że dzięki niemu wiele wskaźników gospodarczych wzrosło powyżej poziomu przedwojennego. Już potem żaden z następnych planów nie został zrealizowany w zamierzonej postaci. W kwietniu 1947 r.  rozpoczęła się ,,bitwa o handel”, czyli likwidacja handlu prywatnego.  Jednak upaństwowienie handlu nie rozwiązało  istniejących problemów, lecz przyczyniło się do większych kolejek po towar, pogarszającej się obsługi i do biurokracji. Wkrótce potem, po ogłoszonym planie trzyletnim komuniści za najważniejszy cel uznali rozwój przemysłu ciężkiego, kolektywizację wsi (zakładanie spółdzielni) oraz produkcje węgla kamiennego.

W 1950 r. opracowali tzw. plan sześcioletni, zakładający między innymi rozbudowę klasy robotniczej. W trakcie realizacji szczególną rolę kładziono na budowę  Huty im. Włodzimierza Lenina pod Krakowem.  Ponadto władza dokonywała ciągłych zmian  założeń planu sześcioletniego.

We wrześniu 1947 r. w Szklarskiej Porębie powstało Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych – Kominform, które miało koordynować poczynania komunistów a także dążyć do utworzenia jednolitej władzy komunistycznej w oparciu o wzorzec radziecki.

W tym czasie działacze PPR zgodnie z zaleceniami Stalina podjęli działania podporządkowania sobie wszystkich partii, w tym głównie działaczy PPS. Komuniści, stosując terror i eliminując opozycję, podjęli akcję zmierzającą do połączenia obu partii – PPR i PPS.  Równolegle rozgorzała walka o władzę w PPR. Grupa Bolesława Bieruta usunęła Gomułkę z Biura Politycznego KC PPR, zarzucając mu zbyt dużą samodzielność w budowaniu państwa oraz  odchylenie prawicowo – nacjonalistyczne.

 Końcem 1948 r. PPR połączyło się z PPS i powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), która była partią opartą na ideologii leninowsko – stalinowskiej. Wtedy to I sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR został Bolesław Bierut. Natomiast w sierpniu 1951 r. aresztowano Władysława Gomułkę. Po zjednoczeniu PPR i PPS wzmogły się także naciski na działaczy z PSL i SL. Ostatecznym zatwierdzeniem zmian ustrojowych i politycznych w Polsce było uchwalenie konstytucji 22 lipca 1952 r. – w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN. Za organy władzy państwowej uznano sejm, Radę Państwa i rady narodowe a za organ administracji państwowej – Radę Ministrów. W dodatku zlikwidowano urząd prezydenta i większość z jego kompetencji przejęła Rada Państwa.  W konstytucji zawarto także, że wybory do sejmu mają się odbywać co cztery lata.

Po śmierci Józefa Stalina – 5 marca 1953 r. został zapoczątkowany proces zwany ,,odwilżą”, obejmujący cały blok sowiecki. Przełomem jednak okazał się XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego w Moskwie, który odbył się w lutym 1956 r. Obradom przewodził Bolesław Bierut. Na zakończenie zjazdu Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat ,,O kulcie jednostki i jego następstwach, w którym oskarżył Stalina o liczne zbrodnie. Po śmierci Bieruta rozpoczęła się zacięta walka o władzę PZPR, gdzie spierały się dwie frakcje: ,,natolińska” – trzymająca się poleceń płynących z Moskwy i ,,puławska” – dążąca do zmian poprzez reformy. Po śmierci Bieruta, w czasie obrad VI Plenum KC PZPR  na I sekretarza PZPR został powołany Edward Ochab. W czasie przemian doszło do niespotykanej dotąd aktywności i świadomości  społeczeństwa. W czerwcu 1956 r. w zakładach Cegielskiego w Poznaniu wybuchł strajk załogi, która wystąpiła głównie przeciwko niskim płacom oraz brakom produktów. W trakcie protestu władza wysłała wojsko, które krwawo stłumiło protest. W wyniku przeprowadzonej akcji 500 osób zostało rannych a 59 zginęło.Wkrótce potem, w październiku 1956 r., odbyło się VIII Plenum KC PZPR, gdzie po jakimś czasie powołano Władysława Gomułkę  na I sekretarza KC PZPR. Specjalnie przygotowanym przemówieniu Gomółka skrytykował stalinizm oraz poprzednią władzę.

Tekst:

ARZ.

Źródło:

[1] Dziurok A., Gałęzowski M., Kamiński Ł., Musiał F.: Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918 – 1989, Wydawnictwo IPN, Warszawa 2011

[2] Żaryn J., Dybkowska A., Żaryn M.: Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszym do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998

[3] Rzadkosz A., Żołnierze Wyklęci na Sądecczyźnie w latach 1945 -56, praca magisterska, Kraków 2012